Monologi na Majorce
1981
FLEISCHMANN: Pan chciałby więc, żeby kobieta siedziała w domu i rodziła dzieci?
BERNHARD: Nie jest moim zadaniem zastanawiać się nad tym. Johanna Schopenhauer pisała kiczowate powieści, zarabiała mnóstwo pieniędzy i była w swoim czasie sławna. A jej syn, który oprócz psa miał dwóch słuchaczy na uniwersytecie, przez czterdzieści lat doczekał się nakładu stu dwudziestu egzemplarzy Świata jako woli i przedstawienia. To jest bardzo typowe, więc gdzie na przykład mężczyźni władają światem? Później, historią, i owszem, ale to wszystko jest zupełnie absurdalne.
FLEISCHMANN: Mężczyźni powinni pomóc kobietom, wtedy mogłyby się wyzwolić ze swojej roli.
BERNHARD: To tak, jakby koniecznie chciała pani przekonać człowieka bez nóg, żeby zaczął chodzić, i wmawiała mu, że przecież ma nogi. Wyrządziłaby mu pani największą krzywdę, bo taki człowiek mógłby istotnie wstać z wózka inwalidzkiego, przewrócić się i na dodatek rozbić sobie głowę. Dokładnie tak samo jest z kobietami, jeśli się im powie, no to powstańcie przeciwko światu mężczyzn, weźcie historię w swoje ręce i ruszcie się. „Kobieto, wstań, weź swoje łoże i chodź”. Ale ona nie potrafi tego zrobić, to tylko niszczycielska propozycja, to nie jest możliwe.
FLEISCHMANN: Takie mówienie o kobietach uważam za potworny cynizm...
BERNHARD: To z kolei jest ten kobiecy cynizm, że myślenie i rozmowę, która przebiega zupełnie normalnie, określają jako cynizm, przez co zawsze tracą, bo używają takich określeń jako argumentów, choć to przecież w ogóle nie są argumenty, i tylko znienacka atakują mężczyzn i rzucają im w twarz takie podłości. Czymś takim nie można operować. Nawet w świecie mężczyzn.
Holzfällen (Wycinka)
Wiedeń 1984
FLEISCHMANN: Czy podczas pisania, kiedy pisze pan o ludziach, myśli pan czasem o tym, że właściwie może ich pan rani?
BERNHARD: Pisząc, przedstawiam ludzi, ale ich nie... ja nikogo nie chcę zranić, kto by chciał ranić ludzi? Opisuje się fakty, opisuje się wspomnienia, a jeśli to kogoś rani, to już nie moja sprawa. W moim wypadku jest to proces literacki, tak zwany artystyczny.
FLEISCHMANN: Ale czy tym procesem artystycznym...
BERNHARD: Nikogo nie chcę zranić, jeśli ktoś czuje się zraniony, nic na to nie poradzę, istnieją również choroby urojone. Jeśli ktoś sobie wmawia, że ma raka, a potem żyje z nim trzydzieści lat, to ja mu w tym nie przeszkadzam.
FLEISCHMANN: Ale przecież w mniejszym czy większym stopniu pańskim zadaniem jest to wszystko pokazać.
BERNHARD: Tak, tak właśnie jest. To jest zadanie pisarza, jak pani wie.
FLEISCHMANN: A przy tym wcale pan nie myśli, że ktoś może poczuć się dotknięty albo, by tak rzec, trafiony w najczulsze miejsce?
BERNHARD: Naturalnie nie, bo to ja jestem najbardziej dotknięty. Co mnie więc obchodzi, że inni mali ludzie czują się dotknięci. Poza tym ja nic o tym nie wiem. Nie było mnie przy tym, kiedy te osoby czytały moją książkę. Chociaż jestem człowiekiem ciekawskim i lubiłbym być przy tym, kiedy ją czytają. To znowu byłoby pewne studium, znowu można by napisać książkę – o czytelniku, jak on się zachowuje podczas lektury. Ale nie mogę być wszędzie, gdzie teraz siedzą ci ludzie i być może czytają tę książkę.
Prawdziwego życia nie da się sprowadzić do słów mówionych ani pisanych, nigdy nikomu to się nie uda. Ono toczy się, kiedy jesteśmy sami, kiedy myślimy, czujemy, zatopieni we wspomnieniach, marzycielsko świadomi siebie, w tych właśnie submikroskopijnych chwilach. Elster mówił to więcej niż raz i w niejeden sposób. Twierdził, że jego życie się dzieje, gdy on siedzi wgapiony w pustą ścianę, myśląc o kolacji. — Ośmiusetstronicowa biografia to tylko martwe domysły — powiedział. Prawie mu wierzyłem, gdy mówił takie rzeczy. Twierdził, że wszyscy nieustannie to robimy, stajemy się sobą pod warstwą biegnących myśli i mętnych obrazów, zastanawiając się od niechcenia, kiedy w końcu zabierze nas śmierć. Tak właśnie żyjemy i myślimy, wiedząc o tym lub nie. To jest właśnie ta sieczka myśli, które miewamy, kiedy wyglądamy przez okno pociągu, nudne smużki medytacyjnej paniki. Słońce prażyło. Tego właśnie chciał: poczuć, jak wbija się w niego głęboki żar, poczuć własne ciało, uwolnić je od czegoś, co nazywał wymiotnym działaniem Nowin i Ruchu. Był na pustyni, z dala od miast i rozproszonych miasteczek. Przyjechał, żeby jeść, spać i się pocić, nic nie robić, siedzieć i myśleć. Wokół domu były tylko same dale, żadnych widoków ani rozległych panoram, tylko dale. Powiedział, że przyjechał tu, żeby przestać gadać. Zresztą oprócz mnie nie miał do kogo. Z początku robił to rzadko i nigdy o zachodzie słońca. Nie były to przepyszne rentierskie zachody w barwach walorów i obligacji. Elster uważał, że zachód słońca jest ludzkim wynalazkiem: poprzez postrzeganie tworzymy ze światła i przestrzeni aranżację, która zdumiewa i zachwyca. Patrzyliśmy, zdumieni i zachwyceni. Powietrze drżało, a nienazwane kolory i rysy krajobrazu nabierały wyrazistości, precyzji konturów i rozmiarów. Może to z powodu dzielącej nas różnicy wieku myślałem, że on w porze dogasania ostatniego blasku czuje coś innego niż ja — uporczywy, samorodny niepokój. To by wyjaśniało, dlaczego milczał. Dom był żałosną hybrydą. Miał dach z blachy falistej i ściany z desek, od frontu niedokończony chodnik z kamieni, a z boku doczepiony taras, na którym siadywaliśmy w porze milczenia Elstera, pod rozpłomienionym niebem, gdy wzgórza, ledwie widoczne w samo najbielsze południe, wydawały się bliskie. Nowiny i Ruch. Sport i Pogoda. Tym jadowitym tonem mówił o życiu, które porzucił: ponad dwa lata spędził wśród prężnych umysłów, sprawców wojny. Powiedział, że to tylko szum gdzieś w tle, i lekceważąco machnął ręką. Lubił ten gest. Były szacunkowe oceny ryzyka, dokumenty wytyczające kierunki polityki, międzyinstytucjonalne zespoły robocze. A on przyszedł z zewnątrz, co prawda jako renomowany uczony, ale bez żadnego doświadczenia w pracach rządu. Siedział przy stole w bezpiecznej sali konferencyjnej ze strategami i wojskowymi analitykami. Zaproszono go, żeby — jak powiedział w cudzysłowie — „konceptualizował”, czyli przykładał nadrzędne idee i zasady do takich zagadnień jak rozmieszczenie wojsk czy tłumienie rewolty. Twierdził, że miał prawo czytać tajne depesze i protokoły do użytku wewnętrznego. Przysłuchiwał się gadaninie etatowych ekspertów, metafizyków z agencji wywiadowczych, fantastów zatrudnionych w Pentagonie. Elitarne gabinety na drugim piętrze Pentagonu, te z oknami. Masyw i fanfaronada — powiedział. Zrzekł się tego wszystkiego w zamian za przestrzeń i czas. Sprawiał wrażenie, jakby jedno i drugie wchłaniał przez skórę. Były dale spowijające każdy rys krajobrazu i była moc geologicznego czasu, drzemiąca gdzieś tam, hen — zastępy koparek w poszukiwaniu zwietrzałej kości. Wciąż widzę te słowa. Upał, przestrzeń, bezruch, dal. Stały się widomymi stanami ducha. Nie bardzo wiem, co to znaczy. Wciąż widzę osobne postaci, przebijam się wzrokiem przez wymiar fizyczny aż do uczuć, które słowa te budzą, pogłębiających się z biegiem czasu. Czas — jeszcze jedno takie słowo. Jeździłem autem i patrzyłem. A on siedział w domu, w smudze cienia na skrzypiącym tarasie, i czytał. Zapuszczałem się w kępy palm i dalej szlakami, których nie było na mapie, zawsze z zapasem wody, wszędzie ją ze sobą woziłem, i nie rozstawałem się z kapeluszem, zawsze w kapeluszu z szerokim rondem i chustce na szyi stawałem na cyplach w bezlitosnym słońcu, stałem i patrzyłem. Pustynia mnie przerastała, byłem na niej obcym organizmem, jak w jakimś science fiction, nasycony nią, a zarazem od niej daleki, i musiałem gwałtem wpajać sobie przekonanie, że naprawdę tam jestem. A on wiedział, gdzie jest, w tym swoim fotelu, w żywym kontakcie z protoświatem — myślałem — z morzami i rafami sprzed dziesięciu milionów lat. Zamykał oczy, w milczeniu odgadując naturę późniejszych etapów wymierania, trawiaste równiny jak z obrazków w książkach dla dzieci, region rojący się od szczęśliwych wielbłądów i olbrzymich zebr, mastodontów, tygrysów szablastozębnych. Wymieranie gatunków było jednym z jego stałych tematów. Krajobraz podsuwał tematy. Przestronność a klaustrofobia. To też miało posłużyć za temat.
"Fado" to zbiór esejów i krótszych tekstów Andrzeja Stasiuka opowiadających - podobnie jak nagrodzona Nagrodą Literacką NIKE 2005 książka "Jadąc do Babadag" - o Europie "second hand": tej mniej znanej, wypchniętej za burtę historii, marginalnej, w powszechnej świadomości - nieistniejącej. Peregrynując w ulubiony przez siebie sposób, zarówno autostradami, jak i żółtymi drogami, od Pogradeca w Albanii po Gródek na Podlasiu, Andrzej Stasiuk peregrynuje zarazem po zaułkach europejskiej historii i teraźniejszości, jest geografem opisującym ukryte terytoria, uprawia własną, całkowicie autorską fenomenologię pamięci. Jednocześnie można "Fado" potraktować także jako symboliczny "powrót z "Babadag" - melancholijną opowieść drogi prowadzącej opłotkami europejskiej rzeczywistości z dalekiego świata ku domowi: rodzinnej wsi na Podlasiu, wspomnieniom dzieciństwa, cieniom i duchom przodków.Nie wiem co mają takiego w sobie książki Stasiuka, ale gdy tylko zacznę czytać to nie mogę się już oderwać od ich lektury. Tak samo było i z tą pozycją.
