Iris Tęczooka urodziła się w Guanajaboi, bardzo religijnej dzielnicy Juanabany, gdzie olbrzymia większość mieszkańców wyznawała santerię, a jej rodzina nie pozostawała w tyle, choć bez fanatyzmu. Znali się na czarach i dostrzegali pełne zawiści spojrzenia rzucane na rosnące przed ich domem drzewo chirimoi. Tak wspaniałego drzewa nikt od lat nigdzie już nie widział. Iris Tęczooka i jej siostra Oceania chodziły do szkoły podstawowej imienia Porannych Samobójców do jedenastego roku życia. Wtedy właśnie, tuż po wyjściu z lekcji, Iris Tęczooką, ubraną w wykrochmalony mundurek i rozczłapane buciki, w okularach jak denka od butelek i aparacie na zębach, zaczepił pewien przeciętny włoski fotograf, Womicjusz Ladaco, cherlawy, wyglądający jak suchotnik, o tłustej cerze i małych oczkach świnki morskiej.
Signor Ladaco od razu zdał sobie sprawę, że stoi przed nim przyszła najpiękniejsza Ewa świata - pomimo aparatów korekcyjnych, które nosiła - i od razu wystosował do niej gadkę jak z filmu. Dziewczynka była nieśmiała i przyciskała książki do chudej piersi niczym tarczę. Womicjusz Ladaco nie tracił czasu i niewiele go kosztowało przekonanie dziewczynki i jej rodziny, że zrobi z niej najsławniejszą top modelkę, o której będzie głośno we wszystkich stronach świata. Niczym się nie zrażając, siłą wciągnął małą w swoje sidła i wywiózł ją do Mediolanu. Wyglądało to bardziej na porwanie niż na wyjazd za zgodą rodziców.
Rodzice bardzo cierpieli po uprowadzeniu Iris Tęczookiej, choć później znaleźli pocieszenie w słynnym obrazie Carlosa Enriqueza Uprowadzenie Mulatek, który przyniósł im sąsiad, argumentując, że porwania miejscowych kobiet przez zagranicznych przybyszów to na wyspie chleb powszedni od pięciu wieków. Rodzina znów załamała się, bo kiedy odmówiła ostatecznego powierzenia córki nieznajomemu, Womicjusz Ladaco zasypał ich oficjalnymi listami pełnymi pogróżek, a nawet zjawił się w towarzystwie wojskowego, który potwierdził, że "internacjonalistyczna" obecność dziewczyny na sojuszniczej ziemi Garibaldiego przysłuży się politycznej i gospodarczej przyszłości ojczyzny. Zakazywanie Iris Tęczookiej tego wyjazdu zostałoby uznane za zdradę stanu, a ponadto zaprzepaściłoby obiecującą karierę kabaretową Oceanii, jej młodszej siostry. Iris Tęczooka musi się poświęcić - to eufemistyczny synonim słowa "podporządkować" - i tak się też stało.
W Mediolanie i w Rzymie, jak opisuje w swoim pamiętniku numer jeden, Womicjusz Ladaco zarobił kupę forsy, robiąc jej portretowe zdjęcia i sprzedając je do pism poświęconych modzie; blagował na potęgę, opowiadał łgarstwa wielkie jak Kaplica Sykstyńska na temat historii dziewczyny, wykorzystywał element egzotyki, mówiąc, że Iris Tęczooka jest piękną i bystrą młodą pionierką. A ona nigdy nie była pionierką, bo katolikom nie było wolno. I, jak można się domyślić, po przedwczesnym zdjęciu butów ortopedycznych i aparatu ortodontycznego Iris Tęczooka zmieniła się w bardzo apetyczną nastolatkę. Jednak o wszystkim dowiedziała się dużo później, kiedy już przeżyła sporo czasu w całkowitym odosobnieniu, nieświadomości i nieprawdzie.
Iris Tęczooka nie widziała żadnych pieniędzy, nie wiedziała nawet, że Ladaco ciągnie olbrzymie zyski z fotografowania jej. Iris Tęczooka chodziła z żołądkiem zapadniętym głęboko, trzęsła się, jak tylko zobaczyła śnieg padający za zakurzonymi oknami jej pokoju, i znosiła nieprawdopodobne upokorzenia i krzywdy. Ze wstydu nie miała odwagi wyjawić w listach do rodziców wszystkich szykan, jakich zaznała. Tak spędziła cztery lata, zamknięta w brudnej, śmierdzącej wilgotnymi dywanami klitce, opatulona w wełniany koc jeszcze z czasów Mussoliniego i drugiej wojny światowej, w zrujnowanym, pozbawionym ogrzewania domu. A w tym czasie Womicjusz Ladaco dawał jej kukurydzę z kurczakiem, żeby rosła i rozwijała się, tak by w przyszłości mógł zbić jeszcze większą fortunę na tym wspaniałym ciele dziewczyny Danone'a (ona do tej pory nie spróbowała żadnego jogurtu), na kształtach, które już przewidywał, patrząc na jej długie kończyny i wydatne kości policzkowe, na trochę smutne i trochę rozmarzone krótkowzroczne oczy barwy szmaragdu, podobne do oczu Marilyn w filmie Jak upolować milionera.
Gdy Iris Tęczooka miała szesnaście lat, przypadkiem odkryła, że człowiek ten bezlitośnie ją wykorzystuje. Wciąż jej powtarzał, że nie udaje mu się sprzedać odbitek, obwiniając o to ją, mówiąc, że nie umie pozować, że nie ma za grosz wdzięku i nie potrafi przekazać duchowej głębi swojej osobowości. Pewnego popołudnia, podczas nieobecności Womi-cjusza spowodowanej wyjazdem do Wenecji, dziewczyna weszła do zakazanego pokoju, zwabiona przez słowika, który wleciał niechcący przez okno. Obserwowała wcześniej Włocha i wiedziała, że chowa klucze w doniczce z mandragorą, więc wykopała je stamtąd, widząc, że biedny ptak został uwięziony w mrocznym pomieszczeniu. Gdy weszła do zakazanego pokoju, nie znalazła tam gnijących trupów kochanek, jak w opowieści o Sinobrodym, lecz okładki najsłynniejszych czasopism, powiększone i porozwieszane we wszystkich możliwych miejscach. Setki zdjęć jej postaci wwspaniały kościec obciągnięty brzoskwiniową skórą w niezliczonych pozach. najróżniejszych kolorach, twarz i
La piu bella ragazza del planeta! - krzyczała błyszcząca okładka ukazująca ją półnagą, drzemiącą na zniszczonym łóżku z kciukiem w ustach. Do ssania kciuka przyzwyczaiła się bardziej z głodu niż z powodu urazów w dzieciństwie. Womicjusz Ladaco zrobił to zdjęcie bez jej zgody, a po chwili przypomniała sobie, że kazał jej wtedy wypić jakiś gorzki napój, który zmiótł ją jak wróbla ustrzelonego z procy. Inne publikacje nie szczędziły niezwykłych przymiotników, aby opisać zadziwiającą urodę, piały z zachwytu nad pięknością roku, zagadką końca dwudziestego wieku, tym bardziej tajemniczą, że na każdym zdjęciu wokół jej głowy widać było dziwnie jasną poświatę. Iris Tęczooka poczuła śmiertelny smutek, ale się nie rozpłakała. Wiedziała, że łzy trzeba oszczędzać na naprawdę wyjątkowe chwile. Znalazła faktury na wielkie sumy pieniędzy, wystawione na Womicjusza Ladaco, gdzie wyraźnie było napisane, że jest to wynagrodzenie za ni mniej, ni więcej, tylko portrety tajemniczej nieznajomej. Przeszukała każdy kąt. Gdy już zaspokoiła ciekawość, zamknęła drzwi i schowała klucz z powrotem do doniczki z mandragorą.
Stateczna ciotunia Filozofia wyraźnie zaczyna nam na starość bzikować. Figle, na jakie pozwala się jej w książce o Pippi i Sokratesie, mogą się nawet chwilami wydawać niestosowne. Ale jak nam dzięki temu odmłodniała! I jaka ludzka się stała, jaka przystępna!
Mówi się o książce Gaarego i Sjaastada jako o książce dla młodzieży. I można się z tym zgodzić, choć z zastrzeżeniem, że dla młodzieży już wyrośniętej, powiedzmy, studenckiej. Ale i czytelniczy seniorzy, o ile zachowali młodość ducha i gotowość na przygody, przeczytają ją z przyjemnością.
Po upadku Imperium Rzymskiego podzielone plemiona angielskie walczą między sobą o bezpańskie terytoria pozostałe po upadku Rzymu. Sytuację wykorzystuje irlandzki król Donnchadh podbijając znaczne połacie kraju. Próbę zjednoczenia plemion i wygnania irlandzkich uzurpatorów z ojczystej ziemi podejmuje lord Marke. Ma on po swojej stronie najlepszego rycerza, swojego wychowanka, dzielnego i walecznego Tristana.
Nie wie, że serce Tristana skrywa tajemnicę... Ranny na polu jednej z bitew uznany został za zmarłego. Tristan jednak nie umarł. Zaopiekowała się nim młoda dziewczyna, która ukryła go przed irlandzkimi żołnierzami i wyleczyła jego ciężkie rany. Gorąca namiętność, która ich połączyła, zakończyła się nagle, jak zaczęła. Tristan musiał uciec do Anglii. Po powrocie na dwór Marka Tristan nikomu nie wyjawia, gdzie przebywał.
Tymczasem król Donnchadh, mający nadzieję na ponowne skłócenie Anglików, ogłasza wielki turniej rycerski, którego zwycięzca otrzyma w nagrodę rękę jego, dotąd nikomu nieznanej, córki. Lord Marke wysyła na turniej do Irlandii Tristana, który zwycięża wszystkich, ale rękę tajemniczej księżniczki oddaje swemu panu, by wreszcie ziściło się jego marzene o połączeniu wszystkikch ludów Anglii w jeden naród.
I całkowicie zaskoczony odkrywa, że księżniczka, którą wygrał dla swojego władcy, okazuje się jego dawną tajemniczą zbawicielką, którą obdarzył wielką namiętnością. Kochankowie, rozdzieleni najpierw przez wojnę, teraz przez względy lojalności wobec władcy i ojczyzny, muszą zapomnieć o swoich uczuciach w imię pokoju i przyszłości Anglii. Ale im mocniej tłumią swą miłość, tym bardziej jej ogień rozpala ich serca.
Fragment książkiStone przybiegł z upomnieniem. Informowało ono, że trzymanie ekwipunku na fachownicy jest niezgodne z prze¬pisami. Wsadziłem upomnienie do kieszeni i dalej sortowa¬łem listy. Stone siedział w fotelu obrócony w moją stronę i obserwował mnie. Wszyscy pozostali listonosze umieścili czapki w swoich szafkach. Wszyscy oprócz mnie i niejakie¬go Marty'ego... Stone poszedł do niego i rzekł:
- Czytałeś zakaz. Twoja czapka nie powinna leżeć na fachownicy.
- Och, przepraszam, panie naczelniku. Wie pan, to z przyzwyczajenia. Bardzo przepraszam. - Marty zdjął czapkę z fachownicy i pobiegł z nią do szatni.
Nazajutrz rano znowu zapomniałem. Stone przyszedł z upomnieniem.
Informowało ono, że trzymanie ekwipunku na fachow¬nicy jest niezgodne z przepisami.
Włożyłem upomnienie do kieszeni i dalej sortowałem listy.
Następnego dnia rano, gdy tylko wszedłem, zauważyłem, że Stone mnie obserwuje. Robił to celowo. Chciał zobaczyć, co zrobię z czapką. Przetrzymałem go pewien czas w niepewności. Po czym zdjąłem czapkę z głowy i położyłem na fachownicy.
Stone podbiegł z upomnieniem.
Wrzuciłem je do kosza na śmieci bez czytania i dalej sortowałem pocztę.
Słyszałem, jak Stone pisze na maszynie. W stuku klawiszy pobrzmiewał gniew.
Zastanawiałem się, jak zdołał się nauczyć pisania na maszynie.
Znowu przylazł i wręczył mi drugie upomnienie.
Spojrzałem na niego.
- Nie muszę tego czytać. Wiem, co tam jest napisane. Że nie czytałem pierwszego upomnienia.
Wrzuciłem drugie upomnienie do kosza na śmieci.
Stone wrócił biegiem do maszyny.
Po chwili wręczył mi trzecie upomnienie.
- Słuchaj - powiedziałem - wiem, co w nich wszystkich jest napisane. Pierwsze upomnienie dałeś mi za położenie czapki na fachownicy. Drugie - za nieprzeczytanie pierwszego. Trzecie jest za to, że nie przeczyta¬łem pierwszego i drugiego upomnienia.
Spojrzałem na niego, a następnie wrzuciłem upomnie¬nie do kosza, nie przeczytawszy go.
- Mogę je wrzucać równie szybko, jak ty będziesz je pisał. To może trwać godzinami i wkrótce jeden z nas wyj¬dzie na głupka. Decyzja należy do ciebie.
Stone wrócił do biurka i usiadł. Nie pisał już więcej i tylko siedział, gapiąc się na mnie.
Następnego dnia nie poszedłem do pracy. Spałem do południa. Nie zadzwoniłem do urzędu. Potem wybrałem się do Federal Building. Powiedziałem im, co mnie spro¬wadza. Posłali mnie do gabinetu chudej starszej kobiety. Miała siwe włosy i bardzo chudą szyję, która zginała się nagle pośrodku, wypychając jej głowę do przodu. Spojrza¬ła na mnie znad okularów.
- Słucham?
- Chcę się zwolnić z pracy.
- Zwolnić?
- Tak.
- I jest pan etatowym listonoszem?
- Tak - odparłem.
Zaczęła cmokać suchymi wargami. Dała mi odpowiednie formularze. Wypełniałem je, sie¬dząc w jej gabinecie.
- Jak długo pracuje pan na poczcie?
- Trzy i pół roku.
Znowu zaczęła cmokać.
I tak to wyglądało. Wróciłem do domu i do Betty i otworzyliśmy flaszkę.
Nie zdawałem sobie sprawy, że za parę lat wrócę tam jako urzędnik i w tej roli przepracuję, zgarbiony na stołku, prawie dwanaście lat.
[...]
8
Pewnego popołudnia spotkałem na ulicy starego pija¬ka. Znałem go z czasów zamieszkiwania z Betty, gdy włó¬czyliśmy się po barach. Powiedział, że jest teraz urzędni¬kiem na poczcie i że to łatwe zajęcie.
Było to jedno z największych i najbardziej wierut¬nych kłamstw stulecia. Od lat szukam tego człowieka, ale obawiam się, że ktoś inny już dostał go w swoje ręce.
No i znowu zdawałem egzamin na pracownika służby cywilnej. Tyle że tym razem zaznaczyłem na kartce słowo "urzędnik" zamiast "listonosz".
Zanim otrzymałem zawiadomienie, że mam się zgłosić na uroczystość zaprzysiężenia, Freddy przestał gwizdać W osiemdziesiąt dni dookoła świata, ale ja już cieszyłem się na tę przyjemną pracę u Wuja Sama.
- Muszę załatwić jedną drobną sprawę, więc może wyjdę na godzinę lub półtorej na lunch - powiedziałem Freddy'emu.
- Okay, Hank.
Nie zdawałem sobie sprawy, jak długo będę go jadł.
9
Była nas tam cała zgraja. Sto pięćdziesiąt lub dwieście osób. Czekało nas nużące wypełnianie dokumentów. Po¬tem wszyscy wstaliśmy, zwracając się twarzami do flagi. Człowiek, który odbierał od nas przysięgę, był tym samym gościem, który przyjął ją ode mnie poprzednio.
Po zaprzysiężeniu powiedział:
- W porządku, teraz macie porządną pracę. Trzymaj¬cie się z dala od kłopotów, a firma zapewni wam poczucie bezpieczeństwa przez resztę życia.
Poczucie bezpieczeństwa? Można je uzyskać w wię¬zieniu. Trzy posiłki i żadnego czynszu do płacenia, żad¬nych opłat za usługi komunalne, żadnego podatku docho¬dowego i utrzymywania dzieci. Żadnych opłat rejestracyj¬nych. Żadnych mandatów drogowych. I aresztowań za jazdę po pijanemu. Żadnych przegranych na torze wyści¬gów konnych. Darmowa opieka medyczna. Braterstwo z ludźmi o podobnych zainteresowaniach. Kościół. Tyłek. Bezpłatny pogrzeb.
Prawie dwanaście lat później z tych ponad stu pięćdzie¬sięciu osób zostało nas tylko dwóch. Tak jak niektórzy lu¬dzie nie mogą prowadzić taksówki, stręczyć kobiet ani handlować narkotykami, tak większość facetów oraz dziewczyn nie może pracować na poczcie. Nie obwiniam ich. Z biegiem lat widziałem, jak przychodzą w grupach ponadstupięćdziesięcioosobowych i z każdej zostaje dwój¬ka, trójka lub czwórka - dość, by zastąpić tych, którzy odchodzili na emeryturę.
10
Przewodnik oprowadził nas po całym budynku. Było nas tyle, że musieli utworzyć oddzielne grupy. Korzy¬staliśmy z windy na zmianę. Pokazano nam stołówkę dla pracowników, podziemia, wszystkie te nieciekawe rzeczy.
Boże wszechmogący - pomyślałem - niechże się pośpieszy. Mój lunch trwa już ponad dwie godziny.
Potem przewodnik wręczył nam wszystkim karty zegarowe i pokazał zegary kontrolne.
- A w ten sposób odbija się kartę.
Pokazał nam jak, po czym rzekł:
- A teraz odbijcie sami.
Dwanaście i pół godziny później odbiliśmy je, wychodząc. To dopiero było uroczyste zaprzysiężenie.
11
Po dziewięciu, dziesięciu godzinach ludzie zaczęli ro¬bić się senni i osuwać się na sortownice, przytomniejąc w ostatnim momencie. Sortowaliśmy pocztę przeznaczo¬ną do poszczególnych obszarów doręczeń. Jeżeli na ko¬percie widniał obszar 28, wtykało się list do przegródki numer 28. Proste.
Jeden duży Murzyn poderwał się i zaczął wymachiwać rękami, żeby nie zasnąć. Zatoczył się.
- Niech to szlag! To nie do zniesienia! - powiedział.
A przecież był wielkim, potężnym drabem. Używanie bez przerwy tych samych mięśni było dość męczące. Wszystko mnie bolało. A na końcu przejścia między stano¬wiskami stał kierownik, kolejny Stone, i miał charaktery¬styczny wyraz twarzy - pewnie ćwiczą go przed lustrem; wszyscy kierownicy mieli taki wyraz twarzy - patrzyli na ciebie jak na kawał ludzkiego gówna. A przecież trafili tu¬taj tymi samymi drzwiami. Kiedyś pracowali jako urzędni¬cy lub doręczyciele. Nie potrafiłem tego zrozumieć. Byli starannie wyselekcjonowanymi klawiszami.
Cały czas trzeba było wspierać się na jednej nodze. Sto¬pę drugiej - oprzeć trochę wyżej na drążku. "Drążkiem" nazywano małą okrągłą podkładkę umocowaną na podpór¬ce. Zakaz wszelkich rozmów. Dwie dziesięciominutowe przerwy w ciągu ośmiu godzin. Zapisywali czas wyjścia i czas powrotu. Jeżeli wracałeś po dwunastu lub trzynastu minutach, wytykali ci spóźnienie.
Ale płaca była lepsza niż w sklepie. I - pomyślałem - mógłbym do tego przywyknąć.
Nigdy do tego nie przywykłem.
"Dzieło sztuki znaczy więcej niż dzieło filozoficzne, gdyż to, co spowijają znaki, jest głębsze od wszelkich oczywistych znaczeń". W zdaniu tym kryje się cała niemal filozofia Deleuze’a: świat rozkłada na naszej drodze znaki, my zaś musimy je odczytywać, nie godząc się na oczywistość znaczeń. Lektura ta nie jest bezinteresowna, gdyż zakłada użycie znaku, to zaś wymaga znalezienia dlań miejsca w naszym życiu. Nie chodzi więc o interpretację, lecz o eksperymentowanie ze znakami, poddawanie ich nieustannej próbie. Tak właśnie czyta Deleuze dzieło Prousta: nie tylko jako wielką naukę o znakach (choć ta wykładnia pozwoliła nam inaczej spojrzeć na W poszukiwaniu straconego czasu), ale przede wszystkim jako maszynę wytwarzającą znaki, bez których podjęcia nasze istnienie byłoby znacznie uboższe.
Xawery Dunikowski miał wielki talent, szatańskie poczucie humoru, świdrujące oczka i niewyobrażalny wręcz tupet.
Na pierwszy rzut oka niegroźny starszy pan: niziutki, ruchliwy, wciąż popija winko, a na dodatek uroczo sepleni. Do tego wybitny artysta, międzynarodowy autorytet, zdolny pedagog otoczony wianuszkiem adorujących go studentów. Aż się ciepło robi na sercu.Zanim
jednak od tego nadmiaru słodyczy rozbolą nas zęby, trzeba przypomnieć, że ten „niegroźny starszy pan” zwykł był zabawiać towarzystwo dość kontrowersyjnymi opowieściami. Na przykład o tym, jak właściciel marsylskiego burdelu zamówił u niego malowany fryz, na którym miały widnieć „same gołe dziwki”. Płacąc pieniędzmi, wykwintnymi posiłkami i darmowym abonamentem na usługi rezydentek lokalu, rzecz jasna. Historia przednia, ale niekoniecznie prawdziwa – profesor lubił ubarwiać, a czasami po prostu zmyślał w celu zabawienia, zaszokowania tudzież kompletnego zbicia z pantałyku swoich słuchaczy. Oczywiście zawsze można było z Dunikowskim porozmawiać o sztuce. O ile już na wstępie nie zbiesił się i nie wyrzucił za drzwi. Śmiałków, którym udało się „rozgadać” mistrza, czekał fascynujący i całkowicie niepoprawny politycznie pokaz wiedzy, elokwencji oraz złośliwości. Ale biada tym, którzy silili się na komplementy! Kiedy ktoś nazwał go polskim Michałem Aniołem, Dunikowski aż poczerwieniał ze złości. „Pan mnie obraza, prose pana! – wrzasnął. – To pseciez paskudztwo, te zeźby Michała Anioła (…) To pseciez nie są żadne zeźby, to kondomy naładowane kartoflami!”. Nic dziwnego, że jednostki o słabszych nerwach i małym poczuciu humoru bały się do niego odezwać.
Dunikowski prawie całe życie był wielkim autorytetem i poprawność polityczna mogła mu naskoczyć. Nawet w czasach najczarniejszego stalinizmu zasypywano go państwowymi zamówieniami, przymykając oczy na wyrzucanie za drzwi wysokich rangą oficjeli i publiczne wyzłośliwianie się na socrealizm.
Nie widział w tym nic dziwnego. W końcu zabijano się o niego od kiedy skończył studia w 1898 roku. Żeby było zabawnie, przyszły człowiek-instytucja dostał się na uczelnię artystyczną dzięki… nagrobkom. Już wyjaśniam. Otóż nastoletni Xawery, syn pracownika kolei, zaczął rzeźbić nie dlatego, że spłynęło nań natchnienie, ale żeby zarobić jakąkolwiek kasę (w domu się nie przelewało). Wychodziło mu całkiem nieźle, więc postanowił pójść na studia. Ojciec, dotychczas krzywo patrzący na nieprzyszłościowe hobby syna, zmiękł, kiedy Xaweremu udało się korzystnie sprzedać kilka własnoręcznie wyrzeźbionych nagrobków. Z ojcowskim błogosławieństwem i obietnicą comiesięcznego wsparcia nędzną sumą dziesięciu rubli ruszył do Krakowa. Tam przez dwa lata uczył się rzeźbić w prywatnych pracowniach, a potem na ASP. Przez cały ten czas klepał biedę, a od śmierci głodowej ratowały go tylko „służące o gołębim sercu i ładnych nogach”. Jednak problemy finansowe wkrótce odeszły w zapomnienie.
Uparty i pracowity student Dunikowski momentalnie dorobił się stypendium za najlepsze wyniki, a po dwóch latach (zamiast standardowych pięciu) ukończył ASP ze złotym medalem w garści. I voila! – już był sławny.
Cały Kraków gorączkował się, co zrobić, żeby zatrzymać go u siebie. Zasypany został zamówieniami, propozycjami stypendiów
i zaproszeniami do różnych szacownych stowarzyszeń artystycznych. Genialny absolwent łaskawie zgodził się zostać, ale zanim wziął się do poważnej pracy, zafundował sobie kilka lat radosnego, artystycznego łajdaczenia się. W końcu, po co miał się przemęczać? Jego rówieśnicy stawali na głowie, żeby ich prace zakwalifikowano na coroczną wystawę w Zachęcie. On nie musiał, bo… zasiadał w jury, które te prace kwalifikowało. Przesiadywał więc w krakowskich kawiarniach (najchętniej w Jamie Michalikowej), pił i dyskutował. Od czasu do czasu wystawiał, ale rzeźbił głównie dla przyjemności – najchętniej portrety przyjaciół i swoich kawiarnianych guru. Zaprzyjaźnił się serdecznie z Przybyszewskim, którego zwał pieszczotliwie „demonicznym Stasiem”. Miał go nawet wyrzeźbić, ale nic z tego nie wyszło, bo panowie podczas każdej sesji gadali i „zapijali się wręcz niemożebnie”.
Tymczasem krakowska ASP nie marnowała ani chwili, skutkiem czego 29-letni Xawery został mianowany jej profesorem. I od razu wywinął taki numer, że zatrzęsło się całe miasto.
18 stycznia 1905 roku Dunikowski jadł obiad w towarzystwie Jana Krywulta, kiedy do restauracji wpadł rozgorączkowany Wacław Pawliszak. Ów malarz orientalista miał swego czasu pretensje do jurorów Zachęty, wysłał więc do każdego obelżywy list. Dunikowski jako jedyny odpowiedział. Równie obelżywie. Biedny Pawliszak chciał go tylko publicznie spoliczkować, ale kiedy dobiegł do stolika i zamachnął się, krewki rzeźbiarz wyciągnął z kieszeni rewolwer, po czym zastrzelił go na miejscu. Konsekwencji za swój czyn nie poniósł żadnych. Bo co to jest dwa tysiące rubli kaucji i pół roku w zawieszeniu?
Nie wyrzucono go z żadnego szacownego stowarzyszenia (w 1912 roku został nawet prezesem TAP Sztuka), dalej wykładał na akademii. Tyle tylko, że częściej wypuszczał się za granicę – do Syrii, Palestyny, Włoch…
Regularnie odwiedzał Paryż i inne stolice europejskie, gdzie organizował wystawy polskiej rzeźby. Bawił właśnie w Londynie, kiedy dotarły do niego dwie druzgocące wiadomości: o wybuchu wojny i o śmierci ojca. Zareagował jak zwykle impulsywnie. Rzucił wszystko w diabły, przeprawił się do Francji i wstąpił do oddziału polskich ochotników tzw. Bajończyków. Romantyczny zryw miał krótki żywot. Dunikowski szybciutko zorientował się, że wojsko to zupełnie nie jego para kaloszy („Dyscyplina, koszary, trzeba upaść na głowę, żeby to polubić”) i że o wiele bardziej niż w okopach przyda się na salonach. Chwilę potem był już w Paryżu. Tam, odreagowując wojnę, pozwolił sobie na słodką chwileczkę zapomnienia, która trwała pięć lat z okładem. Umożliwiły mu to… pieniądze od bogatych Amerykanek, którym robił portrety na zamówienie, oraz natychmiastowe porozumienie z lokalną cyganerią. Na paryską codzienność Xawerego składały się drogie lokale, kawiarniane dyskusje o sztuce i socjalizmie, morze szampana oraz wyzwolone, spragnione niezobowiązujących romansów panie. Zdarzyło mu się nawet zostać ojcem. Ale nie mężem, Boże broń. W końcu „to był Paryż i nikt nie myślał o żeniaczce”. Zresztą, Dunikowski zawsze twierdził, że artyści i księża nie powinni się żenić. Prawdopodobnie wyrobił sobie taki pogląd po tym, jak poznał żonę Matejki – rosła, despotyczna „Ksantypa” (tak o niej mówił) śmiertelnie przeraziła młodziutkiego, niziutkiego Xawerego. Co tam zresztą kobiety, skoro nawet Paryżowi nie udało się zatrzymać go na dłużej. Jeden kawałek papieru – zawiadomienie o ponownym mianowaniu go profesorem ASP – i już go nie było. Wracał potem, nie raz i nie dwa, ale ten romans już nie miał przyszłości.
Dunikowski zjawił się na starych śmieciach w pełnej glorii. Nie zapomniano o nim, znów rozgorzała wojna o jego względy. Tym razem największą siłę przebicia miało świeżo powstałe niepodległe państwo polskie, na którego zlecenie Xawery wyrzeźbił słynne „Głowy wawelskie” i cały szereg pomników. Minęło kilkanaście tłustych lat. A potem historia się powtórzyła. Znów wybuchła wojna, Dunikowski znowu dowiedział się o tym, jadąc za granicę, i po raz kolejny rzucił się na oślep, nie bacząc na konsekwencje. Zawrócił do Krakowa ratować swoje dzieła, ale tym razem słono zapłacił za ten zryw. Niecałe pół roku później wywieziono go pierwszym transportem do Oświęcimia, gdzie posiedział aż do wyzwolenia, pracując w obozowej stolarni. Przeżył cudem – bo jakie mógł mieć szanse wątły pan pod siedemdziesiątkę? Choć niewykluczone, że skórę uratowała mu właśnie skłonność do psikusów.
Opowiadał potem, jak raz uprzedzony o łapance do gazu schował się w ogromnej szufladzie na mąkę. Niestety, kiedy przeszukiwano kuchnię, zaczęło go strasznie wiercić w nosie i zdradził się kichnięciem. A teraz proszę sobie wyobrazić następującą scenę: wściekły esesman wysuwa szufladę, a tam wciśnięty w nią drobniutki, bielusieńki staruszek ze świdrującymi oczkami nagle wyszczerza się w łobuzerskim uśmiechu i wykrzykuje „A kuku!”. I Niemiec, chichocząc, zasuwa szufladę. „Nawet taką bestię można żartem rozbroić” opowiadał potem Dunikowski.
Nicolas BouvierDROGI I MANOWCE
Rozmowy z Irene Lichtenstein-Fall
Nina Berberowa
Dialekt macedoński zawiera słwao greckie, bułgarskie, serbskie i tureckie. Wymowa jest szybsza niż w serbskim, rozówca bardziej niecieprpliwy,a to znaczy, że tych kilka zdań wyuczonych w Belgradzie nie prowadzi nas daleko. Kiedy wytwórca trumien pyta Thierry'ego o godzinę, za każdym razem odbywa się to identycznie: jeden robi znak, że nie może jej podać i pokazuje na tarczę zegarka, drugi - że nie może jej odczytać. Przynajmniej w sprawach niemożliwych zawsze znajdzie się sposób porozumienia.
Nie przestając heblować desek, handlarz trumien dyskutuje ze swoim bratem, który zajmuje sąsiedni kramik i szczęśliwym trafem wyrabia akurat strzelby. Śmierć nie gra żadnej roli w ich rozmowie, często przerywanej wybuchami śmiechu i przetykanej słowami, które znamy z pisuarów, gdzie widnieją wypisane dużymi literami lub przedstawione w postaci piktogramów. Co do trumien, są to zwykłe plecionki z listewek pokrytych sklejką lub nawet papierem, bogato zdobione. Pomarańcz, czerń i błękit, upstrzone złotymi kleksami i trójlistnymi krzyżami wymalowanymi srebrną farbą. Wspaniała tandeta, którą dziecko by przedziurawiło kopnięciem. Ale tutaj, gdzie drzew jak na lekarstwo, po co zabierać pod ziemię dobre drewno?
Pracując wciąż dla śmierci, stolarz wreszcie się do niej upodabnia. W porze sjesty śpi wyciągnięty na desce opartej na dwóch kozłach, z uniesionym podbródkiem, potężnymi łapskami złożonymi na brzuchu. Ledwo widać, że oddycha. Nawet much dają się nabrać. Deska jest wąska, gdyby się poruszył, spadłby; gdyby spadł, to by umarł.
W dni świąteczne eksponuje swój towar na ulicy jak kwiaciarz lub piekarz. W najróżniejszych cenach i na każdy wiek. Wystawa trąci makabrą, ale żadna w mieście nie jest równie kolorowa. Od czasu do czasu jakaś chłopka ubrana na czarno staje przy niej, targuje się żywo i odchodzi zdecydowanym krokiem z małą trumienką pod pachą. To wcale nie dziwi, albowiem tutaj życie i śmierć dzień w dzień się ze sobą ścierają jak dwie megiery, i nikt nie próbuje interweniować, aby załagodzić spór. Kraje w których życie jest ciężkie i które nadrabiają opóźnienia, nie bawią się w takie ceregiele. Tutaj jeśli ktoś nie na uśmiechu na twarzy, to znaczy, że drzemie albo zgrzyta zębami. Chwile wydarte zmęczeniu lub kłopotom natychmiast wypełnia się uciechą jak petardę, która musi narobić dużo hałasu. Nie lekceważy się niczego, co ulica życie, stąd intensywność muzyki, jednej z najbardziej dynamicznych w kraju: te napięte, niespokojne głosy, nagle rozweselone, i ta szczególnie przemożna potrzeba, która każe muzykom chwycić za instrumenty. Krótko mówiąc, wieczne pogotowie... wojna, na której nie wolno marnować czasu ani spać.
Mogłem do woli rozmyślać nocą, wojując z pchłami. Gryzły mnie bezlitośnie. W mieście widziałem je wszędzie: sklepikarz pochylał się, by ukroić kawałek sera... a spod koszuli wyłaziła mu pchła, wspinała się na jego szczękę nie wywołując żadnej reakcji, schodziła po jabłku Adam i znikała pod flanelą. Jeśli choć na moment straciłem ją z oczu, musiałem się z tym pogodzić: była przeznaczone dla mnie. Wieczorem, gdy rozkładałem prześcieradło, twarz pokrywał mi czerwony pył, na który nie pomagały ani DDT, ani strumienie wody. Na drugim końcu pokoju Thierry, z rękami pod głową, przesypiał dziesięć godzin bez jednego ukąszenia.
Te insekty, zbyt ciężkie wino, które wypiłem, by się trochę odurzyć, albo uczucie szczęścia, że w ogóle wyjechałem, budziły mnie przed świtem. Pokój wypełniał mrok i zapach terpentyny oraz pędzli. Słyszałem jak Therry, zagrzebany w śpiworze, mówi przez sen:... sio muchy! Nie srać na mój obraz!..." Znów zabrał się do malowania ze spokojem, którego mu zazdrościłem - a ja nie wyszedłem jeszcze poza paniczną pisaninę, dygocząc nad moimi notatkami jak urwis przed policjantem. Schodziłem po schodach z butami w ręku. Ze ściśniętym żołądkiem, wzburzonym umysłem, deptałem zimny kurz ulic, które omiatał falami zapach kamieni od gór. Dzień jeszcze nie wstał, ale na polach tytoniowych pracowały już szare i zgarbione postaci. Słychać było rżenie osłów wokół miasta, pianie kogutów na skraju dróg, następnie gruchanie gołębi na szczycie minaretów, aż wreszcie słońce kładło się na pierwsze wierzchołki. Miasto ukazywało się wtedy we wrześniowej mgiełce, cudownie pogodne i jakby pełne świeżego wigoru. Chętnie puszczałem w niepamięć jego pchły, apatię, dwulicowość i utajone lęki, życząc mu lepszej przyszłości.
Wracając do hotelu przez podwórko, trafiałem na służącą, która zajmowała się opróżnianiem wychodków. Zażywną, czerwoną na gębie babę o szerokich, bosych stopach, która dźwigała gówno gadając do siebie i pozdrawiała mnie mimochodem z chrypliwą poranną wesołością. Pewnego dnia, gdy przez nieuwagę odpowiedziałem jej po niemiecku, stanęła jak wryta, odstawiła wiadra, których zawartość chlusnęła na ziemię, i uśmiechnęła się do mnie, odsłaniając wyszczerbione zęby. Wolałbym by pozbyła się swego ciężaru nieco dalej, ale w jej pięknym uśmiechu było coś kobiecego i filuternego, zgoła zaskakującego u tej grubej maciory.
- So... du bist Deutsch? - spytała unosząc brwi.
- Nie.
Ręce, które skrzyżowała na fartuchu, były pozbawione paznokci, i zauważyłem, że paznokcie u stóp są brzydko połamane.
- Ich bin Jüdin in Makedonian - rzekła - ... aber Deutschland kenn ich gut. Drei Jahre... - i podniosła trzy palce - während des Krieges, im Lager Ravensbrück... sehr schlecht. Kameraden kaput. Verstanden?... aber Deutschland kenn ich dot gut - podsumowała z niejaką satysfakcją.
